Voor de meeste Edegemnaars is Huis Hellemans niet onbekend; het voormalige gemeentelijk kunstencentrum aan de Strijdersstraat. Maar wie was de Hellemans die zijn naam gaf aan het gebouw? Een beroemde Edegemnaar? Een dynastie van Edegemnaars? De speurtocht leidde van de éne verrassing naar de andere. De geschiedenis van Edegem blijkt doorspekt van de Hellemansen die het uitzicht van Edegem bepalend hebben beïnvloed. Iets waar de vele nakomelingen vandaag best fier op kunnen zijn.
1. Petrus Hellemans uit Reet
Op zoek naar de Hellemans van ‘Huis Hellemans’ gaan we terug naar de 17de eeuw, naar ‘Hof Ter Hagen’. Jonker Giovanni Paolo d’Orchy (ook Dorchi), een adellijke Italiaanse koopman die zich in Antwerpen vestigde, kocht in 1596 het domein ‘Hof Ter Hagen’ als buitenverblijf. Het hof omvatte onder meer een kasteel en een hoeve (vandaag kasteel Arendsnest en de Boerenlegerhoeve). De hoeve werd gepacht door de 29-jarige weduwe Maria Van Camp. Ze hertrouwde in 1683, vier maanden na het overlijden van haar man, met de 31-jarige Petrus Hellemans, een landbouwer die afkomstig was van Reet. Zij kregen 2 zonen en Jonkvrouw Maria d’Orchy, kleindochter van Giovanni Paolo d’Orchy, was de doopmeter van één van de zonen. Die zoon stierf toen hij 4 jaar oud was, in 1688. De d’Orchy’s moesten in 1690 wegens geldgebrek het hele domein verkopen en het gezin Hellemans verhuisde naar de hoeve van Hof Ter Linden, toen eigendom van Jonker Simon Balthasar De Neuf, Heer van Hooghelande. Maar het noodlot sloeg opnieuw toe, zowel Petrus’ echtgenote Maria als zijn andere zoon stierven allebei in 1706. Zij werden begraven in het Sint-Mariakoor van de Sint-Antoniuskerk. Petrus hertrouwde 3 maanden later met Catharina Van Rompaey en zij zullen Edegem bevolken met veel Hellemansen.
Petrus Hellemans en zijn gezin hadden nauwe banden met de adellijke families van Hof Ter Hagen en Hof Ter Linden.
Petrus werd 75 jaar oud, hij stierf op 8 juni 1728 en werd eveneens begraven in de Sint-Antoniuskerk. Hij liet een weduwe achter met 4 minderjarige kinderen. Bij de afwikkeling van de nalatenschap, werd er door de twee voogden een fonds opgericht om de kinderen: “te laeten leeren, lesen ende schrijven ende bequaem maecken om hunnen cost te connen winnen”. Markant detail: één van de voogden was zelf een analfabeet. Petrus Hellemans en Catharina Van Rompaey hadden 4 zonen en 19 kleinkinderen waarvan 5 kleinzonen voor een uitgebreid nageslacht zullen zorgen.
Zoon Joannes Josephus woonde in de buurt van het Leenhof Ter Elst (vandaag verdwenen, was gelegen op de hoek Oude Terelststraat - Den Pelgrim). Zoon Petrus junior trouwde 2 keer en kreeg 13 kinderen. Zij bleven pachter van de hoeve van Hof Ter Linden. Het was zeker geen ongeletterde familie, getuige de vloeiende handtekeningen op een schepenakte die de erfenis regelt na het overlijden van Petrus in 1784.
Kleinzonen Jacobus Antonius & Petrus Benedictus, waren in het begin van de 19de eeuw raadslid en schepen van Edegem.
Kleinzoon Franciscus, gehuwd met Elisabeth Broeckx, was in 1786 ‘Heilige Geestmeester’. Hij was de gemeentelijke verantwoordelijke voor de armen van Edegem, wat je vandaag kan vergelijken met de OCMW-voorzitter/schepen voor sociale zaken.
Botsing op ‘den aerden wegh’
Franciscus’ minderjarige zoon Petrus had de eer om in 1793 als allereerste Edegemnaar een verkeersongeval te veroorzaken dat door de schepenbank (rechtbank van die tijd) werd behandeld. Hij was 13 jaar oud en reed met paard en kar een andere Hellemans, Anna Maria uit Boechout, overhoop. Geen familie, het kon niet ‘in der minne’ geregeld worden. Uit bronnen van die tijd:
“Anna Maria Hellemans, op dertig augustus 1793 laestleden des naermiddaghs, haer bevonden heeft op den aerden wegh nevens den steenweg lijdende van Berchem naar de Luythaegen, en dat Petrus Hellemans … met eene karre bespannen met een peerd is komen aangereden buyten gewoonelyk jaegende ende met soodaenige snelheyd dat hy haer heeft overreden. Waer door sy soodaeniglyk aen de dyen is gequest geworden dat sy niet tegenstaende alle moegelyke devoiren tot nogh toe, van die quetsure niet en is genesen. Ende alzoo gerechtigt is van Petrus Hellemans geindemniseert te worden.”
Bovendien verzocht ze om een indemnisatie of schadevergoeding voor ”pyn ende smert” en voor het ”cureren” van de verminking die ze uit het ongeval dreigde te zullen overhouden. Hoe het afgelopen is, weten we niet, schepenbanken werden door Napoleon afgeschaft en nadien is er (nog) geen spoor van enige rechtspraak over deze historische botsing. Deze tak heeft erg veel nakomelingen die de naam Hellemans dragen waarvan er anno 2023 nog altijd in Edegem wonen. Zo is er de familie van Marita Hellemans, haar Edegemse stamboom gaat dus terug tot in de 17de eeuw. Dat zoveel Hellemans-generaties in dezelfde gemeente bleven wonen, is toch eerder uitzonderlijk. Maar, ‘Huis Hellemans’ is niet vernoemd naar een afstammeling van deze tak.
2. Cornelis Hellemans uit Kontich
Het was een andere Hellemans die nog meer zijn stempel drukte op de Edegemse geschiedenis. Joannes Cornelius ‘Cornelis’ Hellemans, afkomstig van Kontich en geen directe verwant van de hierboven genoemde Hellemansen, was van 1793 tot 1795 burgemeester van Edegem. Onder Frans bewind werd hij nog hoofd van de gemeente tot aan zijn dood in 1801.
Dochter Magdalena ging naar het Groot Begijnhof in Mechelen. Haar zus Theresia Clara was ook heel vroom, zij won in 1819 "Den tweeden Prijs in de Christelijke Leering". Zoon Franciscus Emmanuel en zijn vele nakomelingen zullen in Edegem een innige relatie uitbouwen met de familie Van Put en met veel burgemeesters.
De invloedrijke familie Hellemans-Van Put
Franciscus Emmanuel trouwde met Catharina Isabella Van Put in 1798 en hertrouwde, na haar overlijden, met haar nicht Anna Maria Van Put in 1822. Franciscus Emmanuel was gemeenteraadslid en eigenaar van de 'Grote Buizegemhoeve' (figuur 5 & 6, vandaag een gebied omsloten door Rotenaard, Opstal en de Buizegemlei).
Deze Hellemans-clan is verstrengeld met het Edegemse bestuur: raadslid, schepen, burgemeester en aangetrouwde burgemeesters.
Het gezin kreeg 13 kinderen waarbij het volgende opvalt. Dochter Maria Theresia Hellemans trouwde met Carolus Sebastianus Mast, burgemeester van Edegem tussen 1873 en 1883. Zoon Franciscus Josephus Hellemans woonde met Antonia De Cleyn in het ‘Buysegem hof’, naast zijn vader. Buizegem was dan 3 boerderijen groot, in 2 ervan woonden Hellemansen. Zonen Mathieu en Melchior waren schepen van Edegem en Melchior stond mee aan de wieg van het Godsgasthuis, de voorloper van het huidige Immaculata. Melchior was getrouwd met Magdalena Jacoba Van Put. Haar broer, Petrus Franciscus Van Put, was in 1888 en van 1891 tot 1903 waarnemend burgemeester van Edegem. Mathieu Hellemans trouwde met Maria Theresia Hellemans, een telg van de tak met wortels in de gemeente Reet waardoor de Kontichse en Reetse takken alsnog verstrengelen. De familie was biologisch verweven met de families Van Put (figuur 10). Vader Franciscus Emmanuel was getrouwd met twee Van Puts, de ene is nicht van de andere. De vrouw van Melchior, Magdalena Jacoba Van Put, was een verre achternicht. Vier kinderen van Petrus Joannes Hellemans trouwden ook met een Van Put, allemaal huwelijken tussen verre achterneven en -nichten. Dochter Maria Elisabeth trouwde niet met een Van Put maar met Alphonsus Schoesetters. Die was dan weer burgemeester van Edegem tussen 1921 en 1926. Petrus Victor Hellemans, zoon van Melchior, was 24 jaar lang de molenaar van Edegem. Hij werd eigenaar van molen Den Pellegrim in 1883 en verkocht het in 1907 aan ridder Oscar Mayer van den Bergh, Heer van Hof Ter Linden (figuur 7). Uit ‘Edegem, dat boerendorp van toen…’:
"De molenaar leefde mee met het wel en wee van het dorp. Bij een geboorte of een huwelijk in Edegem zette hij de wieken in een bepaalde stand. Zo kon iedereen zien dat er in het dorp iets te vieren viel. Tijdens de jaarmarkt versierde hij de wieken met een reeks kleurrijke wimpels. Vermits er in Edegem nog geen hoogbouw bestond, waren de kerktoren en de molen goed zichtbaar in het landschap."
De molen werd in 1914 in brand gestoken door Belgische geniesoldaten om te beletten dat de Duitsers het als uitzichtpunt zouden gebruiken. Den Pellegrim stond waar vandaag de parking van basisschool ’t Kofschip is. Op 21 maart 1919 werd de Molenstraat herdoopt naar Drie Eikenstraat, omdat er geen molen meer stond. Hoewel er van stamvader Cornelis meer dan 70 nakomelingen zijn die de naam Hellemans dragen, waarvan er waarschijnlijk vandaag ook nog in Edegem rondlopen, is ‘Huis Hellemans’ niet vernoemd naar een afstammeling van de Kontichse tak. Wie is dan de Hellemans van ‘Huis Hellemans’?
3. Jozef Lodewijk Hellemans uit Zandhoven
Diegene die zijn naam gaf aan ‘Huis Hellemans’ stamde dus niet af van de oude Edegemse dynastieën. Via een ommetje langs Zandhoven liggen de wortels van deze Hellemans-tak in Boechout. Jozef Lodewijk Hellemans, geboren in Zandhoven op 15 januari 1848, was een onderwijzer. Hij kreeg het aanbod om in 1879 in Edegem de eerste vrije katholieke school voor jongens op te richten aan de Molenstraat/Drie Eikenstraat 59 (figuur 8). Het huis met de 3 trapgeveltjes staat er vandaag nog altijd.
Hij verhuisde met zijn gezin naar Edegem en woonde aan de Molenstraat/Drie Eikenstraat 14, naast het Zwaluwennest (figuur 9). Hij was door het bisdom ook aangesteld als koster en organist. In 1884 werd hij benoemd tot gemeentesecretaris en dat bleef hij 35 jaar lang. Vanaf dan vonden de vergaderingen van het college van burgemeester en schepenen en van de gemeenteraad plaats in de woning van de nieuwe secretaris. Ook de administratie was daar gevestigd. In 1910 vond de gemeenteraad dat er dringend een gemeentehuis nodig was, de gemeente telde toen al 3000 inwoners. In 1912 is het nieuw gemeentehuis in gebruik en verkoopt Jozef Lodewijk de woning. Hij verhuisde naar de Strijdersstraat 7, naast burgemeester Alphonsus Schoesetters, die, zoals hierboven vermeld, gehuwd was met Maria Elisabeth Hellemans.
In 1919 werd zoon Eugène gemeentesecretaris. In 1925 nam Jozef Lodewijk, samen met zijn dochter Maria, de functie opnieuw waar omdat zijn zoon:
“verscheidene dagen dronken was geweest en zijn dienst tijdens de zitting van het college had verzuimd… en later in zijn onhebbelijkheid is hervallen”
uit ‘Geschiedenis van Edegem’, prof. dr. R. Van Passen, p. 670-671.
Jozef Lodewijk was toen 77 jaar oud. In 1925 werd hij nog ontvanger van de Commissie van Openbare Onderstand (C.O.O.), de voorloper van het OCMW.
Jozef Lodewijk was in Edegem een belangrijk man en kreeg een straat naar zich genoemd: de Lodewijk Hellemansstraat. Op 16 juli 1930 werd die herdoopt naar Wilsonstraat, een straat die verdween bij de aanleg van de E19 Antwerpen-Brussel.
Een andere zoon was Josephus Eugenius Cornelius ‘Jozef’ Hellemans. Hij bleek uit een ander hout gesneden dan Eugéne. Hij was in 1912 beheerder van de maatschappij ‘Edegem Uitbreiding’ die de straten in de driehoek Hovestraat, Boniverlei en Kontichstraat aanlegde. Hij werd in 1927 verkozen als raadslid voor de partij ‘Verenigde Katholieken’ en werd eerste schepen onder burgemeester Willem Arts, bevoegd voor Financiën en Openbare Werken. Jozef Hellemans kocht in 1924 de woning aan de Strijdersstraat 14 die in 1884 gebouwd was door Jan Verbert (burgemeester van Edegem van 1889 tot 1891). Jozef trouwde met Maria Theresia Stephania Beirens, dochter van brouwer Ferdinandus Ludovicus Beirens (gewezen burgemeester van Wommelgem). Beirens is een naam die in Edegem vandaag nog altijd wel wat pintjes doet rinkelen. Stephania Beirens stierf in 1947, Jozef bleef er nog wonen tot aan zijn overlijden in 1974. Hij was toen 91 jaar oud. Na zijn dood verkochten de 7 erfgenamen (allen neven en nichten, het echtpaar had geen nakomelingen) het huis en de bijhorende gronden voor 3.500.000 frank aan de gemeente Edegem en die noemde het 'Huis Hellemans'.
4. Theodorus Hellemans uit Kontich
Maar er is meer. Theodorus Hellemans, van beroep klerk, trouwde in 1894 met de Edegemse Philomena De Clerck (what’s in a name). Theodoor, zoals hij genoemd werd, kwam ook uit Kontich maar was niet direct verwant met de hogervermelde tak uit dezelfde gemeente. Hij was actief in de Edegemse gemeenschap onder meer als voorzitter van de ‘Edegemsche Veloclub’. In 1895 kreeg het echtpaar een dochter, Hilda, die al vroeg te kampen had met kinderverlamming. In 1907 liet Theodoor een huis bouwen aan de Hovestraat 50 in Edegem en noemde het naar zijn dochter van inmiddels 12 jaar: Villa Hilda. Die villa staat er vandaag nog, een beetje verscholen, naast supermarkt Jawa-Match-Colruyt (figuur 11). Hilda Hellemans bleek een bijzondere vrouw. Ondanks haar verlamming was ze heel actief. Ze was de stichtster van de Vlaamse Meisjesbond en auteur van verschillende toneelstukken. Uit de Gazet van Antwerpen van 2 maart 1979 na haar overlijden:
“Enkele jaren later werd ze volledig bedlegerig maar bleef meewerken, o.m. aan ‘Gudrun’, het maandblad van de Meisjesbond en aan de organisatie van reizen die ze nooit kon meemaken. Bezield door een onverwoestbaar godsvertrouwen en een ontembare levenswil, kwam ze ziekte en pijn te boven en arbeidde dagen nacht. Ze monterde allen die haar gingen bezoeken op, zette teksten in braille om voor de blinden, typte cursussen over voor studenten en nog veel meer.”.
Hilda woonde in de villa met haar naam van 1908 tot 1938.
Er is dus eigenlijk nog een huis vernoemd naar een Hellemans: Villa Hilda.
De impact van Hellemansen in Edegem
De Hellemansen waren vooral landbouwers maar vertoefden eeuwenlang in het milieu van de bestuurders van Edegem. Zij waren niet allemaal verwant, er waren drie takken die elk op zich een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de geschiedenis van Edegem. Als Hellemans een naam is die klinkt als een klok, dan is het niet alleen de verdienste van de laatste bewoner van Huis Hellemans, maar zeker ook van zijn vader en de vele Hellemansen voor, naast en achter hem. Zoals Hilda Hellemans. Misschien moeten we Huis Hellemans wel zien als een eerbetoon aan alle Edegemse Hellemansen en hun nakomelingen…
Op 27 februari 2023 besliste de gemeenteraad van Edegem om Huis Hellemans een nieuwe invulling te geven. Er komt, naast een expo ruimte, een koffie/lunchbar op het gelijkvloers en een kapper, een barbier en een tattoo shop op de eerste verdieping. Het wordt een ontmoetingsplek waar je samen kan lunchen, werken en genieten van kunst in al haar verschillende vormen.
Huis Hellemans wordt zo een volgend leven gegund. Peter Crombecq Met dank aan Erik Laforce. Disclaimer
Het verhaal is gereconstrueerd op basis van een aantal bronnen. Ik ben me ervan bewust dat nieuwe informatie uit andere bronnen het verhaal kunnen aanvullen, nuanceren of aanleiding kunnen geven tot andere inzichten.
Een meer uitgebreide versie van deze blog met de vermelding van de gebruikte bronnen is te vinden op PetCro Genealogie Publicaties. De genealogieën van de Edegemse Hellemansen staan online op Geneanet.
Bijlage 1: Edegem en Buizegem in helft van de 19de eeuw.
Buizegem bestond in die tijd uit 3 boerderijen. Te raadplegen op Geopunt.
Het gebouw met het nummer 172 op de Popp-kaart bestaat nog altijd en situeert zich op de hoek van de Buizegemlei en Rotenaard.
Bijlage 2: De Molenstraat einde 19de eeuw
Bijlage 3: Verwantschappen tussen de families Hellemans en Van Put
Bijlage 4: Villa Hilda, Hovestraat 50, Edegem
Bronnen
Prof. dr. R. Van Passen, “Geschiedenis van Edegem”, (Edegem: Gemeentebestuur van Edegem, 1974).
Pierre Hens, André Mens, “Edegem, dat boerendorp van toen…”, (Edegem: Davidsfonds, 2013, Boek 1 & 2016, Boek 2).
Pierre Hens, “Edegem in alle straten”, (Edegem: Davidsfonds, 2023)
Erik Laforce, “Rentenierswoning Drie Eikenstraat 14”, (Edegem: eigen uitgave, 2018)
Historisch Archief Erfgoed Edegem (HAEE), te raadplegen op https://archief.edegem.be.
Burgerlijke Stand en Parochieregisters, te raadplegen via website FamilySearch.
Edegem. Schepenakten 1777-1796. Aktes 10, 13, 35, 37, 47, 115, 117, 125, te raadplegen via website FamilySearch.
Rijksarchief Antwerpen (RAA). Oud Gemeentearchief Edegem. 16. Staten & rekeningen 1730-1750.
Akte 108: Overlijden Petrus Hellemans. Beschrijving inboedel gezin Hellemans-Van Rompaey.
Akte 115: Verdeling van de opbrengst. Wonen op hoeve Hof Ter Linden van eigenaar kanunnik Simon Balthazar de Neuf.
Ongeval tussen Petrus Hellemans en Anna Maria Hellemans
RAA. Oud Gemeentearchief Edegem. 29. Rekwestboek, 7 augustus 1779 – 4 januari 1796, te raadplegen op het Rijksarchief Antwerpen.
Prof. dr. R. Van Passen, “Geschiedenis van Edegem”, p. 507
Huis Hellemans
Wikipedia, te raadplegen op https://nl.wikipedia.org/wiki/Huis_Hellemans
Vlaanderen is erfgoed, te raadplegen op https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/12994
Verkoopakte Huis Hellemans van erfgenamen aan de gemeente Edegem, notaris Henri De Cort, opgemaakt op 9 oktober 1975, opvraagbaar bij de gemeente.
De molen van Edegem
Lieven Denewet & Herman Holemans, Molenechos: “De pelgrim”, te raadplegen op https://www.molenechos.org/verdwenen/molen.php?nummer=3127
Historisch Archief Erfgoed Edegem, te raadplegen op https://archief.edegem.be/index.php/de-molen-van-edegem
Pierre Hens, André Mens, “Edegem, dat boerendorp van toen…”, Boek 2, p. 209.
De hoeven van Buizegem
Geopunt. Popp- en Vandermaelen-kaart, te raadplegen via https://www.geopunt.be
Eigenaarschap via legger, te raadplegen via https://poppkad.ugent.be/poppkad_start.php
Prof. dr. R. Van Passen, “Geschiedenis van Edegem”, p. 62
Pierre Hens, André Mens, “Edegem, dat boerendorp van toen…”, Boek 1 & 2.
Hof Ter Linden
Linda De Keuster & Paul Franck, “Kasteel Hof Ter Linden”, (Edegem: Gemeentebestuur van Edegem, 2010), pp. 81-96.
Eugeen P.C. van Vooren. Edegem. Bewerking van Weesrekeningen, p. 721. Te raadplegen via website FamilySearch.
Domein Ter Hagen (Arendsnest/Boerenleger) en de familie d’Orchy
Prof. dr. R. Van Passen, “Geschiedenis van Edegem”, p.220-225
De familie Campomenoso in Antwerpen. Te raadplegen op deze webpagina.
Raad van Brabant. Processen van de adel. Te raadplegen op deze webpagina.
De genealogieën van alle Edegemse Hellemansen van de 17de tot en met de 19de eeuw staan online op Geneanet (https://gw.geneanet.org/petercrombecq_w).