Jan Frans Loos was 14 jaar burgemeester van Antwerpen. Hij bereikte het hoogtepunt van zijn populariteit toen hij keihard tegen de premier van het land inging. Een paar maanden later won de premier toch en moest Jan Frans afdruipen. Om nooit meer terug te komen. Zijn nalatenschap oogt indrukwekkend.
Dit kortverhaal beschrijft gebeurtenissen die zich vooral afspelen in de periode 1858 tot 1859 vanuit het perspectief van de Antwerpse krant Het Handelsblad, de oudste Nederlandstalige krant van België.
Telg van een roemrijk geslacht
Jan Frans Loos was geboren in het ouderlijke ‘Hotel d’ Angleterre’ en werkzaam bij het familiebedrijf ‘Van Gend & Loos’. Zijn zuster was uitbaatster van hotel ‘De Kroon’, zijn neef van hotel ‘Grand Laboureur’ op de Meir, waar ooit keizer Jozef II logeerde. Jan Frans was politiek geëngageerd in de Liberale Partij, Antwerps gemeenteraadslid tussen 1836 en 1862, schepen van financiën van1840 tot 1848 en burgemeester van 1848 tot 1862. Hij heeft het aanzicht van Antwerpen dramatisch veranderd en was ondermeer de grondlegger van de Zoo Antwerpen.
Antwerpen opgesloten in Spaanse omwalling
Keizer Karel liet in de 16de eeuw Antwerpen omwallen (de huidige leien). Drie eeuwen later was er rond Antwerpen nog altijd een bouw- en woonverbod omwille van militaire doeleinden, het schietveld moest namelijk openblijven. De stad barste uit zijn voegen en nieuwe inwoners zochten hun heil in de talrijke gangen en krotten binnen de omwalling of in illegale houten barakken buiten de omwalling.
Het stadsbestuur kon het niet langer aanzien en drong er bij de nationale regering op aan om de stad flink te mogen vergroten. Die regering kwam tegelijk met het plan om van Antwerpen het ultieme nationale verdedigingsbolwerk te maken. Vergroting kon, maar Antwerpen moest er wel de fortificaties bijnemen en die bovendien meebetalen.
Burgemeester Loos op de barricades
Dit schoot in het verkeerd keelgat van de Antwerpenaren: wel uitbreiding, geen fortificaties en zeker niet meebetalen.
Onder wege zong men de brabançonne en het lied breek af de forten, doormengd met eenige kreten van vivat Loos!
Het Handelsblad op 28 juli 1858:
“Wy moeten ons zelven laten plat schieten voor heel het land en daerenboven voor het land nog de beurs losrygen!”
Burgemeester Loos was een fanatieke vertegenwoordiger van de Antwerpenaren in het nationaal parlement. Hij leverde tussen 27 en 31 juli 1858 in het Frans vurige en indrukwekkende pleidooien af, voor vergroting en tegen fortificaties. Hij kwam daarmee regelrecht in conflict met premier Charles Rogier, een partijgenoot. En dat apprecieerden de Antwerpenaren natuurlijk heel erg. Op 31 juli onthaalden de Antwerpenaren burgemeester Loos als een held, zo lezen we in het Handelsblad:
“Zaterdag heeft de manifestatie plaets gehad ter eere van M. Loos, representant en burgemeester van Antwerpen. Ten half negen 's avonds was er een ontelbaer getal persoonen uit alle standen doch hoofdzakelyk uit de werkmansklasse, op de Groote-Merkt verzameld. Weldra werden er een tweehonderdtal fakkels ontstoken en duizende en duizende menschen gingen, in eene digt gesloten kolom, naer de standplaets van den yzeren weg, ten einde dáér M. Loos, die van Brussel had moeten komen, af te wachten. Onder wege zong men de brabançonne en het lied breek af de forten, doormengd met eenige kreten van vivat Loos! vivat onze representanten! De kolom leverde een indrukwekkend gezigt op, en het schynt dat die vreedzame, maer inderdaed indrukwekkende manifestatie, sommige persoonen doodsbleek van schrik heeft doen worden. … Nooit zag men treffender en beduidender manifestatie in Antwerpen.”
Alleen kwam Jan Frans niet opdagen, allicht jammer voor hem.
Op 5 augustus 1858 werd het voorstel van de regering verworpen. Antwerpen won het pleit, voorlopig toch. Het Handelsblad:
“Ons dunkt, dat heel Antwerpen eene manifestatie doen moest aen die vier representanten, welke de belangen van onze stad, en vooral M. LOOS met zooveel iever en overtuiging hebben verdedigd: dankbaerheid is pligt.”
De populariteit van de burgemeester was op zijn absolute hoogtepunt.
De ondergang van burgemeester Loos
Een jaar later, op de gemeenteraad van 3 september 1859, kreeg burgemeester Loos nog een bedanking voor zijn inspanningen.
Het government wakkert de gemeenten aen bliksemafleiders op de gebouwen te stellen, ten einde de onweders af te keeren, maar het stelt ons bloot aen veel grootere gevaren dan degenen van donder en bliksem, en waertegen de bliksemafleiders tot niets dienen.
Maar de kiem van zijn ondergang werd zichtbaar, zo lezen we in Het Handelsblad:
“M. AUGER (op orde-voorstel). Sedert onze laeste byeenkomst is er eene belangryke gebeurtenis voorgevallen: de wet op de fortifikatie is door de Kamer gestemd. Deze wet zal voor Antwerpen zeer groote gevolgen hebben. Voortaen zal one bevolking plaets genoeg hebben om zich te kunnen uitbreiden. Het is voornamelyk aen de onophoudelyke poogingen van onzen achtbaren burgemeester dat wy dit schoon resultaet verschuldigd zyn, hetwelk voor ons handelshoofdstad eene wezenlyke weldaed is. Ik stel dus voor aen M. Loos eene bedanking te stemmen.
(Hier en daer hoort men teekens van...... goedkeuring).
M.. DE BURGEMEESTER. Ik dank den raed. Ik heb niets gedaen dan mynen pligt. Het is mogelyk dat sommige persoonen niet te vreden zyn met het bekomen resultaet; doch later, ik ben er van overtuigd, zal iedereen erkennen, dat het eene wezenlyke weldaed voor onze stad is. Er zyn vele persoonen die elk spoor van fortifikatiën hadden willen zien verdwynen ; die denken dat de fortifikatiën een hinderpael zyn voor onze handelsuitbreiding. Zy, die alzoo denken kunnen in theorie gelyk hebben, doch in de praktyk is het geheel anders. Antwerpen is altyd eene versterkte stad geweest, en zal het welligt altyd zyn: dit is een gevolg van hare ligging. Het ware voorzeker verkieslyker geweest dat men ons geheel en gansch van one fortifikatiën hadde verlost, maer derwyl een zoo schitterend resultaet niet kon verkregen worden, moesten wy ons met de voordeelen vergenoegen die de wet ons aenbiedt.
M. GHEYSENS verklaert zich by zyne kollegas te voegen, om den burgemeester dank te betuigen voor al wat hy in de kwestie der fortifikatiën gedaen heeft. Hy erkent dat de wet ons eenige voordeelen aenbiedt, doch hy zou zich niet kunnen aensluiten by de gedachte van diegenen die het bekomen resultaet als eene weldaed beschouwen. Eene handelsstad mag niet versterkt zyn. Het government wakkert de gemeenten aen bliksemafleiders op de gebouwen te stellen, ten einde de onweders af te keeren, maar het stelt ons bloot aen veel grootere gevaren dan degenen van donder en bliksem, en waertegen de bliksemafleiders tot niets dienen.”
Op 8 september 1859 stemde het parlement de Wet op de Groote Omwalling, onverteerbaar voor de Antwerpenaren. Burgemeester Loos hoopte dat de bevolking zijn inspanningen voor de zesvoudige vergroting van Antwerpen zo zou appreciëren dat ze hem de fortificaties zou vergeven. Het was ijdele hoop. Met de bouw van de omwalling werd in een halve cirkel rond Antwerpen alles vernietigd.
Het was alsof een tornado een spoor van 10 meter diep, 200 meter breed en 15 km lang getrokken had.
Gronden en huizen werden onteigend en brutaal afgebroken, straten verdwenen of werden in twee geknipt, bewoners en handelaars moesten wegvluchten naar andere oorden. De gemeenten Berchem en Borgerhout werden gewoon doormidden gesneden.
De bevolking keerde zich tegen de burgemeester en zijn Liberale Partij.
De Meetingpartij won de gemeenteraadsverkiezingen in 1862 en burgemeester Loos gaf op 30 december 1862 zijn ontslag aan de koning, om nooit meer terug te keren.
Jan Frans Loos kreeg na zijn dood eerherstel
Jan Frans Loos overleed op 2 februari 1871 in zijn woning aan de Huidevettersstraat 41. Zijn hart had het begeven. Hij was 71 jaar oud. Toen de Liberale Partij een jaar later terug aan de macht kwam, besliste de meerderheid om Loos in ere te herstellen. Op de naar hem genoemde Loosplaats richtte de stad een monument op met zijn borstbeeld. Het monument verdween later door de heraanleg van het plein en het borstbeeld kreeg een plaats op het Flamingoplein in de Zoo van Antwerpen, als aandenken aan zijn stichter.
Jan Frans Loos heeft een grote voetafdruk achtergelaten in Antwerpen met de uitbreiding van de stad, de dierentuin en de aanleg van pleinen en straten. Maar de Antwerpenaren vergaven hem de Groote Omwalling niet. De ring rond Antwerpen is van deze tragedie nog altijd een stille rumoerige getuige.
Peter Crombecq, afstammeling van de Loos-dynastie.
Ben je benieuwd naar de invloed van de Loos-dynastie op het Antwerpen van de 19de eeuw? Naar de geschiedenis van hotel ‘Grand Laboureur’? Of de oorsprong van het postkoetsbedrijf ‘Van Gend & Loos’, een pakjesbedrijf avant la lettre? De genealogie van de Antwerpse burgemeester Loos? Of ben je nieuwsgierig naar de bronnen die jouw eigen familiegeschiedenis mogelijk kunnen verrijken?
Klik dan hier.